Mở đầu
Trong cuộc sống, không ít bậc cha mẹ, ông bà mong muốn để lại tài sản cho con, cháu hoặc người thân trong gia đình thông qua hình thức di chúc, ngay cả khi người được chỉ định hưởng di sản vẫn còn nhỏ tuổi. Tuy nhiên, việc lập di chúc cho người chưa thành niên cũng khiến nhiều người băn khoăn: liệu điều đó có hợp pháp hay không, có vi phạm quy định pháp luật hiện hành không?
Pháp luật dân sự Việt Nam quy định khá rõ về quyền lập di chúc, điều kiện để di chúc có hiệu lực, cũng như cách xác lập quyền thừa kế cho người chưa thành niên. Tuy nhiên, nếu không nắm rõ các quy định liên quan, người lập di chúc rất dễ rơi vào trường hợp di chúc bị tuyên vô hiệu hoặc gây tranh chấp sau này.
Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ: Người chưa đủ 18 tuổi có được nhận tài sản theo di chúc không? Lập di chúc như thế nào để hợp pháp và an toàn? Đồng thời đưa ra những lưu ý quan trọng để việc lập di chúc cho người chưa thành niên được thực hiện đúng luật và đảm bảo quyền lợi cho người thừa kế.
1. Di chúc là gì? Ai có quyền lập di chúc?
1. Di chúc là gì? Ai có quyền lập di chúc?
Di chúc là một trong những phương thức pháp lý phổ biến và hợp pháp nhất để cá nhân định đoạt tài sản của mình sau khi qua đời. Theo quy định tại Điều 624 Bộ luật Dân sự 2015, “Di chúc là sự thể hiện ý chí cá nhân của người lập di chúc nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết.” Như vậy, di chúc chính là sự cam kết đơn phương, chỉ phát sinh hiệu lực sau khi người lập di chúc mất, và chỉ trong phạm vi tài sản thuộc quyền sở hữu hợp pháp của họ.
Di chúc có thể được lập bằng văn bản hoặc miệng. Trong đó, di chúc bằng văn bản được pháp luật khuyến khích vì dễ kiểm chứng, tránh tranh chấp. Các hình thức văn bản bao gồm: di chúc có công chứng, chứng thực; di chúc không có công chứng, chứng thực; và di chúc có người làm chứng.
Về chủ thể có quyền lập di chúc, Điều 625 BLDS 2015 quy định: người từ đủ 18 tuổi trở lên, có năng lực hành vi dân sự đầy đủ mới được lập di chúc hợp pháp. Riêng người từ đủ 15 tuổi đến dưới 18 tuổi, chỉ được lập di chúc nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý. Những người không còn năng lực hành vi dân sự (bị tâm thần, mất trí…) thì không thể tự mình lập di chúc.
Việc nắm rõ quyền lập di chúc là cơ sở đầu tiên để bảo đảm rằng ý chí cá nhân của người để lại tài sản sẽ được pháp luật bảo vệ và thực thi sau khi họ qua đời.
2. Có được lập di chúc để lại tài sản cho người chưa thành niên không?
Một trong những thắc mắc phổ biến hiện nay là: người lập di chúc có được để lại tài sản cho người chưa đủ 18 tuổi không? Câu trả lời là có – pháp luật dân sự Việt Nam hoàn toàn cho phép cá nhân để lại di sản cho người chưa thành niên trong di chúc, miễn là việc lập di chúc đáp ứng đầy đủ điều kiện về mặt chủ thể, hình thức và nội dung theo quy định.
Trước hết, cần hiểu rằng người chưa thành niên là người chưa đủ 18 tuổi, được xác định tại khoản 1 Điều 21 Bộ luật Dân sự 2015. Trong đó, người dưới 6 tuổi hoàn toàn không có năng lực hành vi dân sự; người từ đủ 6 đến dưới 15 tuổi có năng lực hành vi dân sự hạn chế; và người từ đủ 15 đến dưới 18 tuổi có thể thực hiện một số giao dịch nhất định nếu không trái pháp luật.
Tuy nhiên, pháp luật không hề cấm việc để lại tài sản thừa kế cho người chưa thành niên. Điều đó có nghĩa, một đứa trẻ 5 tuổi hay 10 tuổi vẫn có thể là người được chỉ định hưởng di sản trong di chúc. Khác với quyền lập di chúc (phải là người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ), thì người thừa kế chỉ cần tồn tại tại thời điểm mở thừa kế (người lập di chúc qua đời), không phân biệt độ tuổi.
Như vậy, nếu một người muốn để lại tài sản cho con hoặc cháu chưa thành niên trong di chúc, thì điều này không những hợp pháp mà còn được pháp luật ghi nhận như một quyền hiển nhiên của cá nhân trong việc định đoạt tài sản sau khi chết.
Thừa kế đất đai không có di chúc theo 4 hàng thừa kế
3. Đại diện quyền lợi cho người chưa thành niên trong việc nhận di sản
Việc người chưa thành niên được chỉ định hưởng di sản trong di chúc là hợp pháp. Tuy nhiên, vì chưa đủ năng lực hành vi dân sự, họ không thể trực tiếp thực hiện các quyền liên quan đến di sản mà phải thông qua người đại diện hợp pháp. Đây là vấn đề then chốt mà người lập di chúc cần lưu ý khi để lại tài sản cho trẻ vị thành niên.
3.1. Ai là người đại diện cho người thừa kế chưa thành niên?
Theo Điều 134 Bộ luật Dân sự 2015, người chưa thành niên được đại diện bởi:
-
Cha, mẹ ruột (trong trường hợp vẫn còn sống và có đủ năng lực hành vi dân sự),
-
Người giám hộ (nếu cha mẹ đã mất, không đủ năng lực, hoặc có quyết định của tòa án hạn chế quyền),
-
Hoặc người được Tòa án chỉ định làm người giám hộ theo quy định.
Người đại diện hợp pháp này sẽ là người thay mặt người chưa thành niên tiếp nhận, quản lý và thực hiện quyền, nghĩa vụ liên quan đến di sản mà người chưa thành niên được hưởng.
3.2. Quyền và nghĩa vụ của người đại diện
Người đại diện hợp pháp có trách nhiệm:
-
Tiếp nhận di sản thay người chưa thành niên;
-
Bảo quản và sử dụng tài sản đúng mục đích, vì lợi ích của người được đại diện;
-
Không được định đoạt tài sản (bán, tặng cho, thế chấp…) trừ khi được pháp luật cho phép hoặc có quyết định của Tòa án;
-
Báo cáo việc quản lý tài sản nếu được yêu cầu bởi cơ quan có thẩm quyền hoặc người giám sát.
Ví dụ, nếu một đứa trẻ 8 tuổi được thừa kế một ngôi nhà, người mẹ – là đại diện hợp pháp – có thể cho thuê căn nhà đó để lấy tiền nuôi con. Tuy nhiên, nếu bà mẹ muốn bán ngôi nhà thì phải có sự đồng ý của tòa án hoặc chứng minh rằng việc bán là cần thiết và có lợi nhất cho đứa trẻ.
3.3. Có nên chỉ định người quản lý di sản trong di chúc?
Nên. Người lập di chúc có thể chỉ định riêng một người để quản lý phần di sản dành cho người chưa thành niên, tách biệt khỏi người đại diện pháp luật. Điều này giúp tránh xung đột lợi ích, nhất là trong trường hợp cha/mẹ của người thừa kế chưa thành niên không đủ tin cậy hoặc có khả năng xâm phạm đến tài sản.
4. Những lưu ý pháp lý khi lập di chúc cho người chưa thành niên
Việc để lại tài sản cho người chưa thành niên trong di chúc là hợp pháp. Tuy nhiên, để tránh phát sinh tranh chấp hoặc bị tuyên bố vô hiệu sau khi người lập di chúc qua đời, cần hết sức cẩn trọng trong cách thức lập và nội dung của di chúc. Dưới đây là những điểm quan trọng mà người lập di chúc cần lưu ý khi chỉ định người chưa đủ 18 tuổi là người thừa kế.
4.1. Ghi rõ thông tin người thừa kế chưa thành niên
Trong nội dung di chúc, phải xác định chính xác người được hưởng di sản. Với người chưa thành niên, cần ghi rõ các thông tin sau:
-
Họ tên đầy đủ;
-
Ngày, tháng, năm sinh;
-
Mối quan hệ với người lập di chúc;
-
Nếu có nhiều người cùng tên trong gia đình, nên ghi thêm tên cha/mẹ hoặc địa chỉ để phân biệt.
Ví dụ: “Tôi để lại toàn bộ số tiền trong sổ tiết kiệm số 123456 tại Ngân hàng A cho cháu Nguyễn Văn B – sinh ngày 10/02/2015 – là con trai của tôi.”
4.2. Nên chỉ định người quản lý tài sản cho người chưa thành niên
Một điểm dễ bị bỏ qua là: người đại diện theo pháp luật chưa chắc đã là người phù hợp để quản lý di sản. Do đó, theo Điều 643 BLDS 2015, người lập di chúc có quyền chỉ định riêng người quản lý di sản – người này có trách nhiệm gìn giữ, sử dụng và bảo vệ tài sản cho đến khi người thừa kế đủ tuổi hoặc có đủ năng lực hành vi dân sự.
Nếu không chỉ định, tài sản sẽ mặc nhiên do cha mẹ hoặc người giám hộ của trẻ quản lý – điều này đôi khi có thể dẫn đến nguy cơ xâm phạm lợi ích của người thừa kế chưa thành niên, đặc biệt khi xảy ra xung đột quyền lợi trong gia đình.
4.3. Lập di chúc có công chứng để bảo đảm hiệu lực
Dù pháp luật không bắt buộc di chúc phải công chứng, nhưng trong trường hợp để lại tài sản cho người chưa thành niên, việc lập di chúc có công chứng hoặc chứng thực tại UBND cấp xã là rất cần thiết. Nó giúp tránh việc các thành viên khác trong gia đình tranh chấp hoặc nghi ngờ tính xác thực của di chúc.
5. Người chưa thành niên có được từ chối nhận di sản không?
Một vấn đề pháp lý đáng quan tâm là: người chưa thành niên có được quyền từ chối nhận di sản hay không? Trong nhiều trường hợp, tài sản được để lại có thể gắn liền với nghĩa vụ tài chính (nợ, thuế chưa thanh toán…) hoặc phát sinh tranh chấp, nên việc từ chối nhận di sản là hoàn toàn có cơ sở và được pháp luật ghi nhận.
Theo Điều 620 Bộ luật Dân sự 2015, người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, nhưng việc từ chối này phải được lập thành văn bản và gửi đến người quản lý di sản, người thừa kế khác hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong thời hạn 06 tháng kể từ ngày mở thừa kế.
Tuy nhiên, với người chưa thành niên, việc từ chối di sản không thể tự mình thực hiện mà phải do người đại diện theo pháp luật thực hiện thay. Trong trường hợp này, luật yêu cầu việc từ chối di sản phải được thực hiện vì lợi ích của người chưa thành niên, và không làm tổn hại đến quyền lợi hợp pháp của họ.
Nếu có căn cứ cho rằng người đại diện từ chối di sản gây bất lợi cho người thừa kế chưa thành niên (ví dụ: vì tư lợi cá nhân), thì những người có quyền và lợi ích liên quan hoặc cơ quan bảo vệ trẻ em có thể yêu cầu tòa án can thiệp, thậm chí tuyên bố hành vi từ chối là không hợp pháp.
Tóm lại, người chưa thành niên có thể từ chối nhận di sản, nhưng cần được đại diện hợp pháp thực hiện theo đúng quy định pháp luật và bảo đảm không ảnh hưởng tiêu cực đến quyền lợi của chính người thừa kế.
Tranh chấp di sản thừa kế không có di chúc và 7 điều cần biết
6. Giải đáp một số tình huống thực tế thường gặp
Để giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về các tình huống liên quan đến việc lập di chúc cho người chưa thành niên, dưới đây là một số câu hỏi và giải đáp cụ thể dựa trên các quy định pháp luật hiện hành.
6.1. Ông tôi muốn để lại căn nhà cho cháu gái 8 tuổi, có được không?
Trả lời: Có. Ông của bạn hoàn toàn có quyền để lại căn nhà cho cháu gái 8 tuổi trong di chúc. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, cháu gái sẽ chưa thể trực tiếp sở hữu và sử dụng căn nhà cho đến khi đủ 18 tuổi. Trong thời gian này, tài sản sẽ do người đại diện (cha mẹ hoặc người được chỉ định) quản lý thay mặt cháu. Ông bạn cũng nên chỉ định người quản lý tài sản trong di chúc để tránh tranh chấp sau này.
6.2. Nếu người đại diện có hành vi chiếm dụng hoặc làm thất thoát tài sản thì giải quyết thế nào?
Trả lời: Trường hợp người đại diện có dấu hiệu sử dụng tài sản sai mục đích, xâm phạm quyền lợi của người thừa kế chưa thành niên, thì người thân khác hoặc cơ quan chức năng (UBND xã, Phòng Tư pháp, Tòa án…) có quyền yêu cầu thay đổi người giám hộ hoặc người quản lý tài sản. Người đại diện cũng có thể bị buộc bồi thường thiệt hại nếu làm mất mát tài sản.
6.3. Con tôi mới 5 tuổi, tôi muốn lập di chúc để lại tiền tiết kiệm và xe hơi cho bé, nên làm gì để hợp pháp?
Trả lời: Bạn cần lập di chúc bằng văn bản, trong đó ghi rõ thông tin của người thừa kế (tên, ngày sinh, quan hệ), tài sản để lại, tỷ lệ hưởng (nếu có nhiều người thừa kế). Ngoài ra, bạn nên lập di chúc có công chứng và chỉ định người quản lý tài sản, ví dụ: “Tôi chỉ định bà Nguyễn Thị A (chị ruột tôi) làm người quản lý khoản tiền tiết kiệm 1 tỷ đồng cho đến khi cháu Nguyễn Văn B đủ 18 tuổi.”
6.4. Nếu cha mẹ qua đời, người giám hộ có được bán tài sản thừa kế của con không?
Trả lời: Không. Người giám hộ chỉ được bán tài sản của người chưa thành niên khi việc đó thực sự cần thiết và có sự đồng ý của tòa án. Nếu tự ý bán, họ có thể bị xử lý hành chính, dân sự hoặc hình sự tùy theo mức độ vi phạm.
Kết luận: Có nên lập di chúc cho người chưa thành niên?
Có. Việc lập di chúc cho người chưa thành niên không những không vi phạm pháp luật mà còn là cách để đảm bảo quyền lợi cho con cháu khi người để lại di sản qua đời. Tuy nhiên, cần lập di chúc rõ ràng, minh bạch, đầy đủ thông tin, và nên có công chứng để phòng ngừa rủi ro pháp lý.
Đặc biệt, trong trường hợp tài sản có giá trị lớn hoặc có nhiều người thân, người lập di chúc cần cẩn trọng trong việc chỉ định người quản lý, chia tỷ lệ tài sản để đảm bảo sự công bằng và tránh tranh chấp giữa các bên.
Thông tin liên hệ:
Văn phòng Luật sư Châu Đốc – Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh
📍 Địa chỉ: 92/49/7/20 Nguyễn Thị Chạy, khu phố Chiêu Liêu, phường Dĩ An, Thành phố Hồ Chí Minh.
📞 Điện thoại: 0987 79 16 32
✉️ Email: luattamduc.law@gmail.com
🌐 Website: luattamduc.vn
📘 Facebook: Luật sư Dân sự
🎵 TikTok: @luatsutuvantphcm
📍 Google Maps: Xem bản đồ
🕐 Thời gian làm việc: Thứ 2 – Thứ 7 (8:00 – 17:00)
