Di chúc miệng – Hình thức định đoạt tài sản cuối cùng trong trường hợp khẩn cấp
Trong đời sống hiện đại, việc lập di chúc để định đoạt tài sản sau khi qua đời không còn là điều xa lạ. Di chúc được xem là văn bản thể hiện nguyện vọng cuối cùng của một người về việc phân chia tài sản, quyền lợi và trách nhiệm cho người thân, người thừa kế hoặc tổ chức được chỉ định.
Tuy nhiên, không phải lúc nào người để lại di sản cũng có đủ điều kiện về thời gian, sức khỏe hoặc hoàn cảnh để lập di chúc bằng văn bản có công chứng. Trong những tình huống khẩn cấp, khi tính mạng bị đe dọa nghiêm trọng, di chúc miệng trở thành lựa chọn cuối cùng để người lập di chúc thể hiện ý chí của mình.
Di chúc miệng là một hình thức đặc biệt, được pháp luật thừa nhận nhưng đi kèm với rất nhiều điều kiện chặt chẽ nhằm hạn chế các rủi ro và tranh chấp phát sinh. Theo quy định của Bộ luật Dân sự hiện hành, di chúc miệng chỉ có giá trị pháp lý khi được lập trong trường hợp người lập di chúc rơi vào hoàn cảnh nguy cấp, không thể lập di chúc bằng văn bản và có sự chứng kiến của ít nhất hai người làm chứng.
Sau khi người lập di chúc qua đời, nội dung di chúc miệng phải được ghi chép lại đầy đủ và có xác nhận của người làm chứng trong vòng 5 ngày để đảm bảo tính hợp pháp.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, di chúc miệng rất dễ trở thành nguồn gốc của tranh chấp nếu không được thực hiện đúng trình tự, hoặc người làm chứng không trung thực, có xung đột lợi ích với người thừa kế. Chính vì vậy, việc hiểu rõ các quy định pháp lý liên quan đến di chúc miệng là điều cần thiết đối với mỗi cá nhân và gia đình, nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của người để lại tài sản cũng như người thừa kế.
Trong bài viết này, chúng tôi sẽ phân tích chi tiết về khái niệm, điều kiện hợp pháp, thời hạn hiệu lực, ưu – nhược điểm và các vấn đề pháp lý xoay quanh di chúc miệng, giúp bạn đọc có cái nhìn toàn diện và đúng đắn hơn về hình thức di chúc đặc biệt này.
1. Di chúc miệng là gì?
Di chúc miệng là một trong những hình thức di chúc được pháp luật Việt Nam công nhận, nhưng chỉ áp dụng trong những trường hợp đặc biệt. Theo quy định tại Điều 629 Bộ luật Dân sự 2015, di chúc miệng là việc người để lại tài sản thừa kế thể hiện ý chí cuối cùng của mình bằng lời nói, trong hoàn cảnh đặc biệt không thể lập di chúc bằng văn bản. Đây được xem là hình thức “tạm thời” nhưng có thể mang giá trị pháp lý nếu được lập đúng điều kiện và trình tự theo quy định.
Không giống như di chúc bằng văn bản thường được chuẩn bị kỹ lưỡng và có xác nhận của công chứng hoặc cơ quan có thẩm quyền, di chúc miệng thường được lập khi người để lại di sản đang trong tình trạng nguy kịch về tính mạng như bị tai nạn nặng, mắc bệnh hiểm nghèo giai đoạn cuối, hoặc gặp thiên tai, tai nạn bất ngờ mà không thể chờ lập di chúc bằng văn bản.
Khi đó, người lập di chúc buộc phải tuyên miệng những mong muốn cuối cùng của mình về việc phân chia tài sản, giao trách nhiệm cho người thân, hoặc các vấn đề liên quan đến quyền và nghĩa vụ cá nhân.
Tuy nhiên, do được lập trong tình huống cấp bách và hoàn toàn bằng lời nói, nên di chúc miệng chỉ có giá trị pháp lý khi hội đủ các điều kiện nhất định, bao gồm sự chứng kiến của ít nhất hai người làm chứng trung thực và nội dung di chúc phải được ghi chép lại trong thời hạn không quá 5 ngày kể từ khi tuyên miệng. Nếu không thực hiện đúng quy trình, di chúc miệng sẽ bị xem là vô hiệu và không được pháp luật công nhận.
Di chúc miệng tuy là hình thức linh hoạt và nhân văn trong những tình huống đặc biệt, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý nếu không được ghi nhận kịp thời hoặc có sự mâu thuẫn giữa các bên liên quan. Do đó, người dân nên trang bị kiến thức pháp lý cơ bản về di chúc nói chung và di chúc miệng nói riêng để tránh những tranh chấp không đáng có trong tương lai.
2. Điều kiện để di chúc miệng hợp pháp
Mặc dù di chúc miệng là hình thức được pháp luật công nhận trong những trường hợp khẩn cấp, nhưng để được coi là hợp pháp và có hiệu lực, di chúc miệng phải đáp ứng đầy đủ các điều kiện chặt chẽ theo quy định tại Bộ luật Dân sự 2015. Đây là điều cần thiết nhằm tránh xảy ra tranh chấp, bảo đảm quyền lợi hợp pháp của người để lại di sản và những người thừa kế.
Các điều kiện cụ thể để di chúc miệng có giá trị pháp lý gồm:
1. Hoàn cảnh lập di chúc đặc biệt
Di chúc miệng chỉ được chấp nhận trong trường hợp người lập di chúc rơi vào tình trạng tính mạng bị đe dọa nghiêm trọng mà không thể lập di chúc bằng văn bản. Ví dụ: đang trong cơn nguy kịch vì tai nạn, bệnh nặng, gặp thiên tai, hoặc trong tình huống không có phương tiện để ghi chép hoặc công chứng.
2. Người lập di chúc phải có năng lực hành vi dân sự
Tại thời điểm tuyên miệng di chúc, người lập di chúc phải còn tỉnh táo, minh mẫn, nhận thức rõ ràng về hành vi của mình và có đầy đủ năng lực hành vi dân sự. Trường hợp người lập di chúc bị lú lẫn, mất trí nhớ hoặc bị cưỡng ép, đe dọa thì di chúc miệng sẽ bị vô hiệu.
3. Có ít nhất hai người làm chứng
Phải có tối thiểu hai người làm chứng, có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, nghe và ghi nhớ nội dung di chúc miệng một cách rõ ràng. Những người này không được là người thừa kế hoặc có quyền lợi liên quan đến nội dung di chúc, nhằm đảm bảo tính khách quan và trung thực.
4. Ghi chép lại bằng văn bản trong vòng 5 ngày
Sau khi người lập di chúc tuyên miệng, nội dung di chúc phải được người làm chứng ghi chép lại bằng văn bản trong thời hạn không quá 5 ngày và phải có chữ ký của cả hai người làm chứng. Nếu không thực hiện đúng thời hạn này, di chúc miệng sẽ không được công nhận về mặt pháp lý.
3. Thời hạn hiệu lực của di chúc miệng
Một trong những yếu tố quan trọng khi xét tính hợp pháp của di chúc miệng là thời hạn hiệu lực. Do đây là hình thức được lập trong tình huống khẩn cấp và không có sự chuẩn bị trước, nên pháp luật quy định thời gian rất cụ thể để đảm bảo tính xác thực và minh bạch của nội dung di chúc. Nếu quá thời hạn hoặc thực hiện sai trình tự, di chúc miệng sẽ bị xem là không có hiệu lực pháp lý.
Di chúc miệng có giá trị không? – Khi lời trăng trối là căn cứ pháp luật
1. Di chúc miệng chỉ có giá trị nếu được ghi lại trong vòng 5 ngày
Theo khoản 2 Điều 629 Bộ luật Dân sự 2015, sau khi người lập di chúc miệng tuyên bố ý chí của mình, nội dung di chúc phải được hai người làm chứng ghi chép lại thành văn bản và ký tên trong thời hạn không quá 5 ngày. Văn bản ghi lại di chúc này có thể được đưa đi chứng thực nếu điều kiện cho phép, tuy nhiên không bắt buộc.
Việc ghi chép lại nội dung di chúc trong khoảng thời gian ngắn như vậy nhằm đảm bảo rằng các thông tin vẫn còn được người làm chứng ghi nhớ chính xác, tránh tình trạng xuyên tạc, quên chi tiết hoặc bị ảnh hưởng bởi yếu tố bên ngoài.
2. Nếu người lập di chúc vẫn còn sống và minh mẫn sau 5 ngày
Trường hợp sau 5 ngày kể từ khi tuyên miệng di chúc, người lập di chúc vẫn còn sống, minh mẫn và có khả năng lập di chúc bằng văn bản, thì di chúc miệng lập trước đó không còn hiệu lực. Lúc này, nếu người đó vẫn muốn định đoạt tài sản, thì phải tiến hành lập di chúc mới bằng văn bản hợp pháp (có thể viết tay, công chứng, chứng thực tùy trường hợp).
Đây là điểm pháp lý rất quan trọng. Nhiều người nhầm tưởng rằng khi đã tuyên miệng di chúc thì nội dung đó sẽ mặc nhiên được công nhận. Tuy nhiên, nếu di chúc miệng không được ghi lại đúng thời hạn, hoặc người lập di chúc đủ điều kiện lập lại di chúc bằng văn bản mà không thực hiện, thì di chúc miệng sẽ mất hiệu lực.
3. Trường hợp không có người làm chứng hoặc chứng minh được nội dung
Nếu không có ít nhất hai người làm chứng hoặc không thể chứng minh được nội dung di chúc miệng một cách rõ ràng, thì di chúc đó không có giá trị pháp lý, và tài sản thừa kế sẽ được chia theo pháp luật – tức là theo hàng thừa kế do luật quy định.
Thừa kế quyền sử dụng đất khi không có di chúc
4. Ưu và nhược điểm của di chúc miệng
Di chúc miệng là hình thức di chúc có tính đặc thù, được pháp luật thừa nhận nhưng chỉ trong những trường hợp đặc biệt. Do tính chất khẩn cấp và không có thời gian chuẩn bị, di chúc miệng mang lại một số lợi ích nhất định, song cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro và tranh chấp nếu không được thực hiện đúng quy định. Việc nhận diện rõ những ưu và nhược điểm của hình thức này là điều cần thiết để người dân cân nhắc khi áp dụng.
Ưu điểm của di chúc miệng
1. Linh hoạt trong tình huống cấp bách
Điểm nổi bật của di chúc miệng là khả năng được lập ngay lập tức, trong những tình huống khẩn cấp như tai nạn, bệnh nặng giai đoạn cuối, thiên tai, chiến tranh,… khi người lập di chúc không còn thời gian hoặc điều kiện để soạn thảo văn bản. Đây là hình thức duy nhất cho phép thể hiện ý chí cuối cùng trong những thời điểm mang tính sinh tử.
2. Giúp thể hiện ý chí cá nhân kịp thời
Trong một số trường hợp, người để lại di sản có thể chưa từng lập di chúc trước đó. Di chúc miệng cho phép họ truyền đạt mong muốn về việc phân chia tài sản, trách nhiệm, hay thậm chí những lời dặn dò cuối cùng, mà nếu không có, tài sản sẽ bị chia theo quy định pháp luật – đôi khi trái với ý nguyện cá nhân.
Nhược điểm của di chúc miệng
1. Dễ xảy ra tranh chấp
Do không có văn bản gốc do chính người lập di chúc ký tên hoặc điểm chỉ, di chúc miệng phụ thuộc hoàn toàn vào lời khai của người làm chứng. Điều này dễ dẫn đến tình trạng người khác nghi ngờ tính trung thực, hoặc cho rằng có sự gian dối, sai lệch, thậm chí giả mạo.
2. Khó chứng minh trước pháp luật
Việc xác minh nội dung di chúc miệng rất khó khăn nếu người làm chứng không đồng nhất trong lời khai, hoặc không có mối liên hệ rõ ràng với người lập di chúc. Trong nhiều vụ tranh chấp, tòa án thường gặp khó trong việc xác định di chúc miệng có thật sự tồn tại hay không.
3. Hiệu lực ngắn, phụ thuộc vào thời gian và hoàn cảnh
Di chúc miệng chỉ có hiệu lực nếu được ghi chép lại trong vòng 5 ngày, và chỉ áp dụng khi người lập di chúc không thể lập bằng văn bản. Nếu người đó vẫn sống sau thời gian này và đủ khả năng lập di chúc văn bản mà không làm, thì di chúc miệng sẽ vô hiệu.
5. Có thể hủy hoặc thay thế di chúc miệng không?
Câu trả lời là có. Di chúc miệng có thể bị hủy bỏ hoặc thay thế nếu người lập di chúc vẫn còn sống, minh mẫn và có đầy đủ năng lực hành vi dân sự. Trong trường hợp này, người đó hoàn toàn có thể lập một di chúc mới bằng văn bản để thay thế cho nội dung đã tuyên miệng trước đó. Theo quy định pháp luật, di chúc sau có hiệu lực sẽ thay thế cho di chúc trước, trừ khi có tuyên bố khác của người lập di chúc.
Ngoài ra, nếu di chúc miệng không được ghi chép lại đúng hạn (trong vòng 5 ngày) hoặc không có đủ người làm chứng theo quy định, thì mặc nhiên không có giá trị pháp lý và cũng được xem là không tồn tại về mặt pháp luật.
6. Tư vấn pháp lý khi có tranh chấp về di chúc miệng
Tranh chấp di chúc miệng thường xảy ra do không có văn bản rõ ràng, thiếu người làm chứng hợp lệ hoặc nội dung bị nghi ngờ về tính trung thực. Khi một bên thừa kế không đồng ý với nội dung di chúc miệng hoặc cho rằng di chúc vi phạm quy định pháp luật, tranh chấp rất dễ phát sinh.
Trong trường hợp này, người liên quan nên thu thập đầy đủ bằng chứng, như bản ghi chép di chúc, lời khai của người làm chứng và hồ sơ bệnh lý của người lập di chúc (nếu có). Đồng thời, cần liên hệ với luật sư chuyên về thừa kế để được tư vấn cách xử lý và bảo vệ quyền lợi hợp pháp.
Nếu không thể tự thỏa thuận, các bên có thể khởi kiện ra Tòa án nhân dân có thẩm quyền để yêu cầu giải quyết tranh chấp theo pháp luật.
7. Kết luận
Di chúc miệng là hình thức thể hiện ý chí cuối cùng của người để lại tài sản trong những trường hợp đặc biệt, khi không thể lập di chúc bằng văn bản. Mặc dù được pháp luật thừa nhận, nhưng đây là hình thức tiềm ẩn nhiều rủi ro do phụ thuộc vào lời làm chứng và hoàn cảnh lập di chúc.
Chỉ khi đáp ứng đầy đủ các điều kiện như có ít nhất hai người làm chứng, nội dung được ghi lại trong vòng 5 ngày và người lập di chúc có đầy đủ năng lực hành vi dân sự, thì di chúc miệng mới có giá trị pháp lý.
Trong thực tế, di chúc miệng thường là nguyên nhân dẫn đến tranh chấp giữa các hàng thừa kế nếu không có bằng chứng rõ ràng. Do đó, để tránh rủi ro pháp lý và đảm bảo ý chí của mình được tôn trọng sau khi qua đời, người dân nên ưu tiên lập di chúc bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực ngay khi có điều kiện.
Nếu bạn đang gặp khó khăn trong việc xác minh hoặc bảo vệ quyền lợi liên quan đến di chúc miệng, hãy chủ động liên hệ với luật sư chuyên về thừa kế để được tư vấn và hỗ trợ kịp thời.
Thông tin liên hệ:
Văn phòng Luật sư Châu Đốc – Chi nhánh Bình Dương
📍 Địa chỉ: 92/49/7/20 Nguyễn Thị Chạy, khu phố Chiêu Liêu, Phường Dĩ An,Thành phố Hồ Chí Minh.
📞 Điện thoại: 0987 79 16 32
✉️ Email: luattamduc.law@gmail.com
🌐 Website: luattamduc.vn
📘 Facebook: Luật sư Dân sự
🎵 TikTok: @luatsutuvantphcm
📍 Google Maps: Xem bản đồ
🕐 Thời gian làm việc: Thứ 2 – Thứ 7 (8:00 – 17:00)
