Phòng Vệ Chính Đáng Và Vượt Quá Giới Hạn Phòng Vệ Chính Đáng

1. Phòng vệ chính đáng là gì?

Phòng vệ chính đáng là hành vi của cá nhân nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức trước hành vi tấn công trái pháp luật đang diễn ra.

Theo Điều 22 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017):

Phòng vệ chính đáng không phải là tội phạm.

👉 Đây là nguyên tắc quan trọng nhằm bảo đảm quyền tự vệ hợp pháp của công dân, đồng thời khuyến khích đấu tranh phòng, chống tội phạm.

2. Điều kiện để được coi là phòng vệ chính đáng

Không phải mọi hành vi chống trả đều được xem là phòng vệ chính đáng. Theo quy định của Bộ luật Hình sự và thực tiễn xét xử, một hành vi chỉ được công nhận là phòng vệ chính đáng khi đồng thời thỏa mãn đầy đủ các điều kiện sau:

2.1. Phải tồn tại hành vi xâm phạm trái pháp luật

Hành vi bị chống trả phải là hành vi xâm phạm trái pháp luật, gây nguy hiểm hoặc đe dọa gây nguy hiểm đến các lợi ích được pháp luật bảo vệ như:

• Tính mạng, sức khỏe của cá nhân

• Tài sản hợp pháp

• Danh dự, nhân phẩm

• Lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức

⚠️ Trường hợp hành vi xâm phạm là hành vi hợp pháp (ví dụ: người thi hành công vụ đúng thẩm quyền, đúng trình tự pháp luật) thì không phát sinh quyền phòng vệ chính đáng.

---

2.2. Hành vi tấn công đang diễn ra hoặc đe dọa xảy ra ngay tức khắc

Phòng vệ chính đáng chỉ được đặt ra khi:

• Hành vi tấn công đang xảy ra, hoặc

• Nguy cơ xâm phạm rõ ràng, trực tiếp và tức thời

Nếu hành vi xâm phạm đã kết thúc hoặc chưa xảy ra, thì việc sử dụng vũ lực để phản công không còn được coi là phòng vệ chính đáng, mà có thể bị xem là hành vi phạm tội.

---

2.3. Mục đích của hành vi chống trả nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp

Hành vi phòng vệ phải xuất phát từ mục đích tự vệ, nhằm:

• Ngăn chặn hành vi xâm phạm

• Bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của bản thân hoặc người khác

Nếu hành vi chống trả nhằm trả thù, trút giận, gây thương tích không cần thiết, thì không được coi là phòng vệ chính đáng dù ban đầu có yếu tố tự vệ.

---

2.4. Mức độ chống trả phải cần thiết và tương xứng

Đây là điều kiện then chốt để phân biệt phòng vệ chính đáng với vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Theo đó:

• Hành vi chống trả chỉ được thực hiện trong phạm vi cần thiết

• Mức độ phản công phải tương xứng với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm

Việc sử dụng vũ lực quá mạnh, kéo dài hoặc gây hậu quả nghiêm trọng trong khi có thể áp dụng biện pháp nhẹ hơn rất dễ bị đánh giá là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

Xem thêm: https://luattamduc.vn/quy-dinh-cua-phap-luat-ve-su-dung-hinh-anh-video/

---

👉 Lưu ý thực tiễn: Khi xem xét một hành vi có phải là phòng vệ chính đáng hay không, cơ quan tiến hành tố tụng sẽ đánh giá toàn bộ diễn biến sự việc, bao gồm hoàn cảnh, tâm lý người phòng vệ, công cụ sử dụng và hậu quả xảy ra, chứ không chỉ căn cứ vào kết quả cuối cùng.

3. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là gì?

Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là trường hợp người có quyền phòng vệ đã thực hiện hành vi chống trả rõ ràng vượt quá mức cần thiết, gây thiệt hại không tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm.

Theo quy định của Bộ luật Hình sự, hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng không còn được coi là hợp pháp, người thực hiện có thể phải chịu trách nhiệm hình sự, nhưng được xem xét áp dụng chính sách khoan hồng.

---

3.1. Bản chất pháp lý của hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ

Khác với phòng vệ chính đáng (không phải là tội phạm), hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ:

• Vẫn xuất phát từ tình huống bị xâm phạm

• Nhưng cách thức và mức độ chống trả đã vượt ra ngoài giới hạn cần thiết

• Gây ra hậu quả nghiêm trọng hơn mức đáng lẽ phải xảy ra

👉 Do đó, pháp luật coi đây là hành vi có lỗi, nhưng mức độ lỗi nhẹ hơn so với hành vi phạm tội thông thường.

---

3.2. Khi nào bị coi là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng?

Trên thực tế, cơ quan tiến hành tố tụng thường căn cứ vào các dấu hiệu sau để xác định hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

• Hành vi xâm phạm đã bị ngăn chặn nhưng người phòng vệ vẫn tiếp tục tấn công

• Người tấn công không còn khả năng gây nguy hiểm, nhưng vẫn bị gây thương tích nặng

• Sử dụng hung khí nguy hiểm trong khi hành vi xâm phạm ở mức độ nhẹ

• Mức độ thiệt hại gây ra không tương xứng với nguy cơ thực tế cần phòng vệ

Việc đánh giá “vượt quá” không dựa vào cảm tính mà phải xét toàn bộ bối cảnh xảy ra sự việc.

---

3.3. Hậu quả pháp lý của việc vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

Người có hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về các tội danh tương ứng, phổ biến như:

• Tội cố ý gây thương tích do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

• Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

📌 Tuy nhiên, theo pháp luật hình sự:

• Đây được coi là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự

• Mức hình phạt thường nhẹ hơn đáng kể so với trường hợp không có yếu tố phòng vệ

---

3.4. Ý nghĩa của việc xác định đúng giới hạn phòng vệ

Việc xác định đúng đâu là phòng vệ chính đáng, đâu là vượt quá giới hạn phòng vệ có ý nghĩa quan trọng trong:

• Bảo vệ quyền tự vệ hợp pháp của công dân

• Tránh việc hình sự hóa các hành vi tự vệ

• Đảm bảo sự công bằng trong xử lý tội phạm

Trong thực tiễn xét xử, chỉ cần chứng minh được hành vi chống trả xuất phát từ nhu cầu tự vệ thực sự, người thực hiện đã có cơ hội được giảm nhẹ hoặc loại trừ trách nhiệm hình sự.

4. Phân biệt phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

Việc phân biệt rõ phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự. Trên thực tế, nhiều vụ việc chỉ khác nhau ở ranh giới rất mong manh, nhưng hậu quả pháp lý lại hoàn toàn khác nhau.

4.1. Căn cứ pháp lý và bản chất hành vi

• Phòng vệ chính đáng là hành vi hợp pháp, được pháp luật cho phép nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp trước hành vi xâm phạm trái pháp luật.

• Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi chống trả đã vượt khỏi phạm vi cần thiết, gây thiệt hại không tương xứng và bị coi là hành vi phạm tội.

👉 Điểm mấu chốt nằm ở mức độ cần thiết và tương xứng của hành vi chống trả.

---

4.2. So sánh phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

---

4.3. Các yếu tố thực tế dùng để đánh giá ranh giới phòng vệ

Trong thực tiễn tố tụng, các cơ quan tiến hành tố tụng thường xem xét nhiều yếu tố như:

• Diễn biến cụ thể của hành vi xâm phạm

• Tương quan về sức khỏe, giới tính, số lượng giữa các bên

• Công cụ, phương tiện sử dụng khi phòng vệ

• Hoàn cảnh tâm lý của người phòng vệ tại thời điểm xảy ra vụ việc

📌 Những yếu tố này giúp xác định liệu người phòng vệ có còn lựa chọn nào khác ít gây thiệt hại hơn hay không.

Xem thêm: https://luattamduc.vn/tang-giam-von-dieu-le-ho-so-thu-tuc-phap-ly-2025/

---

4.4. Rủi ro pháp lý khi đánh giá sai giới hạn phòng vệ

Nếu người thực hiện hành vi tự vệ không ý thức được giới hạn pháp luật cho phép, rất dễ rơi vào các rủi ro:

• Bị khởi tố hình sự ngoài mong muốn

• Bị truy cứu trách nhiệm về tội danh nghiêm trọng

• Gánh chịu trách nhiệm bồi thường dân sự lớn

Do đó, hiểu rõ ranh giới giữa phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là yếu tố then chốt giúp bảo vệ bản thân đúng pháp luật.

5. Trách nhiệm hình sự khi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

Mặc dù hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng xuất phát từ việc tự vệ trước hành vi xâm phạm trái pháp luật, nhưng do mức độ chống trả vượt quá phạm vi cần thiết, người thực hiện vẫn có thể phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Bộ luật Hình sự.

---

5.1. Nguyên tắc xử lý trách nhiệm hình sự

Pháp luật hình sự Việt Nam áp dụng nguyên tắc:

• Không xử lý hình sự đối với hành vi phòng vệ chính đáng

• Xử lý có điều kiện và khoan hồng đối với hành vi vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

Theo đó, người vượt quá giới hạn phòng vệ:

• Có lỗi nhưng lỗi ở mức độ hạn chế

• Được xem xét áp dụng tình tiết giảm nhẹ đặc biệt

• Mức hình phạt nhẹ hơn đáng kể so với tội phạm thông thường

---

5.2. Các tội danh thường áp dụng trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ

Tùy theo hậu quả xảy ra, người vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về các tội danh sau:

• Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

• Tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng

📌 Đây là các tội danh có cấu thành riêng, được quy định cụ thể trong Bộ luật Hình sự nhằm phân biệt với hành vi phạm tội thông thường.

---

5.3. Khung hình phạt áp dụng

So với hành vi phạm tội không có yếu tố phòng vệ, khung hình phạt đối với trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng:

• Có mức thấp hơn rõ rệt

• Cho phép Tòa án linh hoạt áp dụng hình phạt nhẹ

• Có thể xem xét án treo nếu đáp ứng đủ điều kiện theo luật định

Việc quyết định hình phạt cụ thể sẽ căn cứ vào:

• Mức độ vượt quá giới hạn phòng vệ

• Hậu quả thiệt hại xảy ra

• Nhân thân người phạm tội

• Các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng khác

---

5.4. Trách nhiệm dân sự kèm theo

Ngoài trách nhiệm hình sự, người vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng còn có thể phải:

• Bồi thường thiệt hại về sức khỏe, tính mạng

• Bồi thường tổn thất tinh thần

• Thanh toán các chi phí phát sinh hợp pháp cho người bị hại

⚠️ Tuy nhiên, khi xem xét mức bồi thường, Tòa án sẽ cân nhắc yếu tố:

• Lỗi của người bị hại

• Hoàn cảnh dẫn đến việc phòng vệ

• Mức độ vượt quá giới hạn phòng vệ 

6. Các tình huống thực tế thường gặp về phòng vệ chính đáng

Trong đời sống xã hội, các vụ việc liên quan đến phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng xảy ra khá phổ biến. Dưới đây là một số tình huống điển hình thường được các cơ quan tố tụng xem xét:

---

6.1. Phòng vệ khi bị trộm, cướp tấn công

Nhiều trường hợp người dân bị kẻ trộm, cướp dùng vũ lực hoặc đe dọa dùng vũ lực, buộc phải chống trả để bảo vệ tính mạng, tài sản.

• Nếu hành vi chống trả nhằm ngăn chặn trực tiếp hành vi cướp và ở mức cần thiết → phòng vệ chính đáng

• Nếu tiếp tục tấn công khi kẻ cướp đã bỏ chạy, không còn khả năng gây nguy hiểm → có thể bị coi là vượt quá giới hạn phòng vệ

👉 Bài học pháp lý: Chỉ phòng vệ trong phạm vi đẩy lùi nguy hiểm, không truy đuổi hay tấn công trả đũa.

---

6.2. Xô xát, mâu thuẫn dẫn đến hậu quả nghiêm trọng

Trong các vụ xô xát, đánh nhau:

• Ban đầu có thể xuất phát từ hành vi tự vệ

• Nhưng do bức xúc, mất kiểm soát dẫn đến gây thương tích nặng hoặc tử vong

⚠️ Trong trường hợp này, yếu tố thời điểm và mức độ chống trả sẽ quyết định hành vi là phòng vệ chính đáng hay vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

---

6.3. Phòng vệ để bảo vệ người thân, người khác

Pháp luật cho phép phòng vệ không chỉ để bảo vệ bản thân mà còn để:

• Bảo vệ người thân trong gia đình

• Bảo vệ người khác đang bị xâm phạm

Tuy nhiên, hành vi phòng vệ vẫn phải:

• Xuất phát từ nguy cơ thực tế, rõ ràng

• Đảm bảo tính cần thiết và tương xứng

---

6.4. Sử dụng hung khí khi phòng vệ

Việc sử dụng dao, gậy, vật cứng, hoặc công cụ nguy hiểm khi phòng vệ:

• Không mặc nhiên bị coi là vượt quá giới hạn

• Nhưng sẽ bị xem xét rất chặt chẽ về mức độ cần thiết

Nếu đối phương không có hung khí hoặc không đủ khả năng gây nguy hiểm, việc sử dụng hung khí dễ dẫn đến trách nhiệm hình sự.

---

6.5. Bài học pháp lý rút ra

Từ thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự, có thể rút ra một số bài học quan trọng:

• Luôn ưu tiên ngăn chặn nguy hiểm, không trả thù

• Dừng hành vi phòng vệ khi mối nguy đã chấm dứt

• Bình tĩnh, hạn chế sử dụng bạo lực quá mức

• Liên hệ luật sư sớm để được tư vấn, bảo vệ quyền lợi hợp pháp

Thông tin liên hệ:

Văn phòng Luật sư Châu Đốc – Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh
📍 Địa chỉ: 92/49/7/20 Nguyễn Thị Chạy, khu phố Chiêu Liêu, Phường Dĩ An, Thành phố Hồ Chí Minh.
📞 Điện thoại: 0987 79 16 32
✉️ Email: luattamduc.law@gmail.com
🌐 Website: luattamduc.vn
📘 Facebook: Luật sư Dân sự
🎵 TikTok: @luatsutuvantphcm
📍 Google Maps: Xem bản đồ
🕐 Thời gian làm việc: Thứ 2 – Thứ 7 (8:00 – 17:00)