3 điều cần lưu ý về quyền lợi và nghĩa vụ trong hợp đồng bảo hiểm

Trong bối cảnh cuộc sống tiềm ẩn nhiều rủi ro, hợp đồng bảo hiểm trở thành công cụ pháp lý quan trọng giúp bảo vệ quyền lợi cho cá nhân và doanh nghiệp. Tuy nhiên, để hợp đồng phát huy đúng giá trị, cả bên mua bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm cần hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia. Bởi lẽ, việc nắm vững quy định không chỉ hạn chế tranh chấp, mà còn đảm bảo sự minh bạch, công bằng và an toàn pháp lý trong suốt quá trình thực hiện hợp đồng.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu 3 điều cần biết về hợp đồng bảo hiểm, cũng như quyền lợi và nghĩa vụ của các bên khi giao kết hợp đồng bảo hiểm. Những kiến thức này sẽ giúp bạn có cái nhìn tổng quan hơn về hợp đồng bảo hiểm và các yếu tố ảnh hưởng đến quyền lợi của mình khi tham gia bảo hiểm.

1. Giới thiệu chung về hợp đồng bảo hiểm

Hợp đồng bảo hiểm là sự thỏa thuận bằng văn bản giữa bên mua bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm, trong đó người mua có nghĩa vụ đóng phí bảo hiểm, còn doanh nghiệp bảo hiểm cam kết bồi thường hoặc chi trả tiền bảo hiểm khi xảy ra sự kiện bảo hiểm.

Cơ sở pháp lý điều chỉnh hợp đồng bảo hiểm hiện nay bao gồm:

• Bộ luật Dân sự 2015 – quy định chung về giao kết và thực hiện hợp đồng, nguyên tắc tự do, tự nguyện, bình đẳng (Điều 385, Điều 3).

• Luật Kinh doanh bảo hiểm năm 2022 (có hiệu lực từ 01/01/2023) – văn bản pháp luật chuyên ngành quy định cụ thể về hợp đồng bảo hiểm, nguyên tắc trung thực tuyệt đối, quyền và nghĩa vụ của các bên.

• Các nghị định hướng dẫn của Chính phủ và thông tư của Bộ Tài chính quy định chi tiết về bảo hiểm nhân thọ, bảo hiểm phi nhân thọ, bảo hiểm bắt buộc.

Theo Điều 13 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, hợp đồng bảo hiểm được định nghĩa như sau:

“Hợp đồng bảo hiểm là sự thỏa thuận giữa bên mua bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm, theo đó bên mua bảo hiểm phải đóng phí bảo hiểm, doanh nghiệp bảo hiểm phải trả tiền bảo hiểm hoặc bồi thường cho người được bảo hiểm khi xảy ra sự kiện bảo hiểm.”

Đồng thời, Điều 16 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 cũng khẳng định nguyên tắc trung thực tuyệt đối:

“Khi giao kết hợp đồng bảo hiểm, bên mua bảo hiểm có trách nhiệm cung cấp đầy đủ, chính xác thông tin liên quan đến đối tượng bảo hiểm; doanh nghiệp bảo hiểm có trách nhiệm giải thích điều khoản hợp đồng, quyền lợi và trách nhiệm của bên mua bảo hiểm.”

Như vậy, hợp đồng bảo hiểm vừa mang bản chất của một hợp đồng dân sự thông thường, vừa có những đặc thù riêng được pháp luật chuyên ngành điều chỉnh, đòi hỏi các bên phải nắm vững để đảm bảo quyền lợi và tránh tranh chấp.

2. Quyền và nghĩa vụ của bên mua bảo hiểm

Trong quan hệ hợp đồng bảo hiểm, bên mua bảo hiểm là cá nhân hoặc tổ chức đứng tên giao kết hợp đồng với doanh nghiệp bảo hiểm. Để đảm bảo quyền lợi và tránh rủi ro pháp lý, người mua bảo hiểm cần nắm rõ các quyền và nghĩa vụ của mình.

2.1. Quyền của bên mua bảo hiểm

Theo Điều 18 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, bên mua bảo hiểm có các quyền cơ bản sau:

• Lựa chọn doanh nghiệp bảo hiểm, sản phẩm và phạm vi bảo hiểm phù hợp với nhu cầu.

• Yêu cầu doanh nghiệp bảo hiểm giải thích điều khoản hợp đồng, quyền lợi và trách nhiệm, đặc biệt là các trường hợp loại trừ trách nhiệm bảo hiểm.

• Nhận giấy chứng nhận bảo hiểm hoặc hợp đồng bảo hiểm ngay sau khi hoàn tất giao kết.

• Yêu cầu chi trả tiền bảo hiểm hoặc bồi thường khi sự kiện bảo hiểm xảy ra, đúng theo phạm vi đã thỏa thuận.

• Chuyển nhượng hợp đồng bảo hiểm theo quy định pháp luật (trừ trường hợp pháp luật cấm).

2.2. Nghĩa vụ của bên mua bảo hiểm

Theo Điều 19 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, bên mua bảo hiểm có nghĩa vụ:

• Khai báo và cung cấp trung thực, đầy đủ thông tin liên quan đến đối tượng bảo hiểm và các yếu tố rủi ro. Đây là nguyên tắc cốt lõi, nếu vi phạm có thể dẫn đến hợp đồng vô hiệu hoặc doanh nghiệp bảo hiểm từ chối chi trả.

• Đóng phí bảo hiểm đầy đủ, đúng thời hạn theo thỏa thuận trong hợp đồng.

• Thông báo kịp thời cho doanh nghiệp bảo hiểm khi có sự thay đổi về rủi ro hoặc khi xảy ra sự kiện bảo hiểm.

• Áp dụng biện pháp phòng ngừa, hạn chế tổn thất theo khả năng hợp lý để giảm thiểu thiệt hại.

• Cung cấp hồ sơ, tài liệu liên quan khi yêu cầu chi trả để doanh nghiệp bảo hiểm có cơ sở giải quyết quyền lợi.

Có thể thấy, quyền của bên mua bảo hiểm gắn liền với việc được bảo vệ lợi ích hợp pháp khi sự kiện bảo hiểm xảy ra, còn nghĩa vụ chủ yếu xoay quanh trách nhiệm trung thực, hợp tác và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ tài chính. Đây là cơ sở để hợp đồng bảo hiểm duy trì giá trị pháp lý và đảm bảo tính công bằng cho cả hai bên.

3. Quyền và nghĩa vụ của doanh nghiệp bảo hiểm

Trong quan hệ hợp đồng bảo hiểm, doanh nghiệp bảo hiểm là bên cung cấp dịch vụ bảo hiểm và cam kết chi trả quyền lợi cho người được bảo hiểm khi xảy ra sự kiện bảo hiểm. Để bảo đảm tính công bằng và minh bạch, pháp luật đã quy định rõ quyền và nghĩa vụ của doanh nghiệp bảo hiểm.

3.1. Quyền của doanh nghiệp bảo hiểm

Theo Điều 20 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, doanh nghiệp bảo hiểm có các quyền cơ bản sau:

• Thu phí bảo hiểm đầy đủ, đúng thời hạn theo thỏa thuận trong hợp đồng.

• Từ chối chi trả bảo hiểm trong trường hợp sự kiện rơi vào điều khoản loại trừ, hoặc bên mua bảo hiểm vi phạm nghĩa vụ cung cấp thông tin trung thực.

• Yêu cầu bên mua bảo hiểm cung cấp thông tin, tài liệu cần thiết để đánh giá rủi ro hoặc giải quyết yêu cầu bồi thường.

• Đơn phương đình chỉ hợp đồng bảo hiểm trong các trường hợp được pháp luật cho phép, chẳng hạn khi bên mua không thực hiện nghĩa vụ đóng phí theo quy định.

3.2. Nghĩa vụ của doanh nghiệp bảo hiểm

Điều 21 và Điều 22 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 quy định rõ doanh nghiệp bảo hiểm phải thực hiện các nghĩa vụ sau:

• Giải thích đầy đủ điều khoản hợp đồng, quyền lợi và nghĩa vụ của bên mua bảo hiểm trước khi giao kết, đặc biệt các trường hợp loại trừ trách nhiệm.

• Cấp giấy chứng nhận bảo hiểm hoặc hợp đồng bảo hiểm cho khách hàng ngay sau khi giao kết.

• Chi trả tiền bảo hiểm hoặc bồi thường kịp thời, đầy đủ khi sự kiện bảo hiểm xảy ra theo đúng cam kết.

• Hỗ trợ khách hàng trong việc thu thập chứng từ, giải quyết yêu cầu chi trả, bảo đảm thủ tục minh bạch, rõ ràng.

• Bảo mật thông tin khách hàng theo Điều 21 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác.

Như vậy, quyền của doanh nghiệp bảo hiểm gắn liền với việc thu phí và kiểm soát rủi ro, còn nghĩa vụ lại tập trung vào minh bạch thông tin, chi trả quyền lợi và bảo vệ dữ liệu khách hàng. Đây là nền tảng để xây dựng niềm tin, hạn chế tranh chấp và phát triển thị trường bảo hiểm bền vững.

QUY TRÌNH KHỞI KIỆN DÂN SỰ TẠI TÒA ÁN 2025 – NGƯỜI DÂN CẦN BIẾT

4. Lưu ý khi giao kết hợp đồng bảo hiểm

Giao kết hợp đồng bảo hiểm là bước quan trọng, quyết định đến quyền lợi của cả bên mua bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm. Thực tế cho thấy, nhiều tranh chấp phát sinh do bên tham gia chưa hiểu rõ quy định hoặc thiếu cẩn trọng trong quá trình ký kết. Dưới đây là một số lưu ý cần thiết:

4.1. Kiểm tra kỹ nội dung hợp đồng

Theo Điều 21 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, hợp đồng bảo hiểm phải được lập thành văn bản, bao gồm đầy đủ các điều khoản cơ bản như: đối tượng bảo hiểm, số tiền bảo hiểm, phạm vi bảo hiểm, điều khoản loại trừ, mức phí và phương thức đóng phí. Người mua bảo hiểm cần đọc kỹ toàn bộ nội dung, đặc biệt chú ý đến phần quyền lợi và điều khoản loại trừ trách nhiệm để tránh hiểu lầm về sau.

4.2. Bảo đảm nguyên tắc trung thực tuyệt đối

Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 (Điều 16) quy định rõ: bên mua bảo hiểm có trách nhiệm cung cấp đầy đủ, trung thực thông tin liên quan đến đối tượng bảo hiểm. Việc cố ý khai báo sai hoặc che giấu sự thật có thể dẫn đến việc hợp đồng vô hiệu hoặc doanh nghiệp bảo hiểm từ chối chi trả khi xảy ra rủi ro.

4.3. Lưu giữ hồ sơ, chứng từ đầy đủ

Người mua bảo hiểm cần lưu trữ hợp đồng, chứng từ đóng phí, giấy chứng nhận bảo hiểm và các tài liệu liên quan. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng khi phát sinh tranh chấp hoặc yêu cầu doanh nghiệp bảo hiểm chi trả quyền lợi.

4.4. Thông báo kịp thời khi xảy ra sự kiện bảo hiểm

Theo Điều 19 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, bên mua bảo hiểm có nghĩa vụ thông báo ngay cho doanh nghiệp bảo hiểm khi rủi ro hoặc sự kiện bảo hiểm xảy ra. Việc chậm trễ thông báo có thể ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi bồi thường.

4.5. Tôn trọng nguyên tắc tự do, tự nguyện, bình đẳng

Nguyên tắc này được khẳng định tại Điều 3 Bộ luật Dân sự 2015, bảo đảm rằng các bên được quyền tự do thỏa thuận, miễn là không trái pháp luật và đạo đức xã hội. Do vậy, người mua bảo hiểm hoàn toàn có quyền thương lượng về mức phí, phạm vi bảo hiểm hoặc các điều khoản khác trước khi ký kết.

5. Các tranh chấp thường gặp trong hợp đồng bảo hiểm

Mặc dù hợp đồng bảo hiểm được xem là công cụ bảo vệ quyền lợi của các bên, nhưng trên thực tế vẫn phát sinh không ít tranh chấp. Những tranh chấp này thường xoay quanh việc thực hiện quyền, nghĩa vụ và giải thích điều khoản hợp đồng.

5.1. Tranh chấp về nghĩa vụ cung cấp thông tin

• Nguyên nhân: Bên mua bảo hiểm không trung thực khi kê khai tình trạng sức khỏe, tài sản hoặc mức độ rủi ro.

• Hậu quả: Doanh nghiệp bảo hiểm có thể từ chối chi trả hoặc tuyên bố hợp đồng vô hiệu theo Điều 19 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022.

Ví dụ: Tranh chấp hợp đồng bảo hiểm nhân thọ

Anh A ký hợp đồng bảo hiểm nhân thọ với Công ty bảo hiểm X vào năm 2023, thời hạn 20 năm. Trong hợp đồng, anh A có nghĩa vụ khai báo trung thực về tình trạng sức khỏe. Tuy nhiên, khi kê khai, anh A bỏ qua thông tin rằng mình từng điều trị bệnh tiểu đường.

Năm 2025, anh A gặp biến chứng do bệnh tiểu đường và yêu cầu Công ty X chi trả quyền lợi bảo hiểm. Sau khi thẩm định hồ sơ, Công ty X từ chối chi trả với lý do anh A đã vi phạm nghĩa vụ cung cấp thông tin trung thực (Điều 19 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022).

Tranh chấp xảy ra, anh A khiếu nại cho rằng doanh nghiệp bảo hiểm từ chối vô lý. Tuy nhiên, căn cứ pháp luật rõ ràng cho thấy Công ty X có quyền từ chối chi trả (Điều 20 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022), bởi việc khai báo không trung thực đã ảnh hưởng trực tiếp đến đánh giá rủi ro của hợp đồng.

5.2. Tranh chấp về chi trả quyền lợi bảo hiểm

• Nguyên nhân: Doanh nghiệp bảo hiểm từ chối chi trả hoặc chi trả không đầy đủ vì cho rằng sự kiện rơi vào điều khoản loại trừ.

• Quy định: Theo Điều 22 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, doanh nghiệp bảo hiểm có nghĩa vụ giải thích rõ điều khoản loại trừ trước khi giao kết. Nếu không thực hiện nghĩa vụ này, tranh chấp thường nghiêng về phía bảo vệ người mua bảo hiểm.

5.3. Tranh chấp về việc chậm đóng phí hoặc chấm dứt hợp đồng

• Nguyên nhân: Bên mua bảo hiểm không đóng phí đúng hạn, trong khi doanh nghiệp bảo hiểm đơn phương chấm dứt hợp đồng.

• Quy định: Theo hợp đồng và Điều 23 Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022, việc chấm dứt hợp đồng phải tuân thủ điều kiện và thủ tục pháp luật quy định, tránh gây thiệt hại cho khách hàng.

5.4. Tranh chấp về giải thích điều khoản hợp đồng

• Nguyên nhân: Một số hợp đồng bảo hiểm sử dụng ngôn ngữ phức tạp, khó hiểu, dẫn đến khách hàng hiểu sai quyền lợi.

• Quy định: Điều 405 Bộ luật Dân sự 2015 quy định: nếu điều khoản hợp đồng có cách hiểu khác nhau, thì phải giải thích theo hướng có lợi cho bên yếu thế (thường là bên mua bảo hiểm).

5.5. Cách thức giải quyết tranh chấp

Tranh chấp hợp đồng bảo hiểm có thể được giải quyết theo nhiều phương thức:

• Thương lượng: Hai bên trực tiếp trao đổi, điều chỉnh quyền lợi.

• Hòa giải: Có sự tham gia của bên thứ ba trung lập.

• Trọng tài thương mại hoặc Tòa án: Căn cứ theo điều khoản giải quyết tranh chấp trong hợp đồng và quy định của pháp luật.

6. Kết luận

Hợp đồng bảo hiểm không chỉ là văn bản pháp lý ràng buộc trách nhiệm giữa bên mua bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm, mà còn là công cụ bảo đảm an toàn tài chính cho cá nhân, gia đình và doanh nghiệp trước những rủi ro bất ngờ. Việc hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của các bên khi giao kết hợp đồng bảo hiểm là yếu tố then chốt để hạn chế tranh chấp, nâng cao tính minh bạch và bảo vệ lợi ích hợp pháp của mỗi bên.

Theo quy định của Luật Kinh doanh bảo hiểm 2022 và Bộ luật Dân sự 2015, cả hai bên đều phải tuân thủ nguyên tắc trung thực, tự nguyện, bình đẳng. Bên mua bảo hiểm có quyền lựa chọn sản phẩm phù hợp, được giải thích rõ điều khoản và nhận quyền lợi khi sự kiện bảo hiểm xảy ra. Ngược lại, họ cũng có nghĩa vụ cung cấp thông tin trung thực, đóng phí đúng hạn và thông báo kịp thời khi có rủi ro. Doanh nghiệp bảo hiểm có quyền thu phí, kiểm soát rủi ro, nhưng đồng thời phải minh bạch điều khoản, chi trả bồi thường đúng cam kết và bảo mật thông tin khách hàng.

Trong bối cảnh nhu cầu bảo hiểm ngày càng tăng, để đảm bảo quyền lợi tối đa, người tham gia nên:

• Tìm hiểu kỹ văn bản pháp luật và điều khoản hợp đồng.

• So sánh các gói bảo hiểm, lựa chọn sản phẩm phù hợp.

• Chủ động trao đổi và yêu cầu doanh nghiệp bảo hiểm giải thích chi tiết trước khi ký kết.

👉 Như vậy, nắm vững quyền và nghĩa vụ của các bên không chỉ giúp hợp đồng bảo hiểm phát huy đúng giá trị, mà còn tạo nền tảng cho một thị trường bảo hiểm an toàn, minh bạch và bền vững.

Thông tin liên hệ:

Văn phòng Luật sư Châu Đốc – Chi nhánh Thành phố Hồ Chí Minh
📍 Địa chỉ: 92/49/7/20 Nguyễn Thị Chạy, khu phố Chiêu Liêu, Phường Dĩ An, Thành phố Hồ Chí Minh.
📞 Điện thoại: 0987 79 16 32
✉️ Email: luattamduc.law@gmail.com
🌐 Website: luattamduc.vn
📘 Facebook: Luật sư Dân sự
🎵 TikTok: @luatsutuvantphcm
📍 Google Maps: Xem bản đồ
🕐 Thời gian làm việc: Thứ 2 – Thứ 7 (8:00 – 17:00)